Wraz z nadejściem jesieni rozpoczyna się w Polsce chłodna połowa roku. Okres ten charakteryzuje się przede wszystkim pogorszeniem warunków pogodowych: spadkiem temperatury powietrza, wzrostem wilgotności, przewagą pochmurnych dni i częstszym występowaniem mgieł. Okres jesienny rozpoczyna jednocześnie sezon grzewczy. Z tym też związane jest widoczne pogarszanie się jakości powietrza i występowanie smogu. W temacie smogu porozmawialiśmy z Barbarą Toczko, zastępcą Dyrektora Departamentu Monitoringu Środowiska w Głównym Inspektoracie Ochrony Środowiska.

Pani Dyrektor, kiedy pojawia się problem smogu?

Barbara Toczko: Ze smogiem możemy mieć do czynienia w zasadzie od początku jesieni, najczęściej podwyższone stężenia zanieczyszczeń obserwuje się już w październiku czy listopadzie, kiedy spada temperatura powietrza i wzrasta emisja pochodząca z indywidualnego ogrzewania budynków.

Czym w takim razie jest ten smog?

Smog występujący w okresie jesienno-zimowym to nic innego jak powietrze zanieczyszczone przez drobne i bardzo drobne cząstki pyłu związane z cząstkami wody. Jest to wynik emisji do powietrza zanieczyszczeń pyłowych i gazowych, reakcji zachodzących w powietrzu w powiazaniu z warunkami meteorologicznymi.

Dlaczego smog jest niebezpieczny dla naszego zdrowia?

Smog stanowi zagrożenie dla zdrowia ludzi ze względu na dużą koncentrację szkodliwych cząstek w powietrzu. Przebywanie na wewnątrz w warunkach wysokich stężeń zanieczyszczeń może prowadzić do pojawienia się alergii oraz astmy, wywołać niewydolność oddechową, zwłaszcza może to dotyczyć osób chorych, małych dzieci czy osób starszych. Długotrwałe narażenie na wysokie stężenia zanieczyszczeń może skutkować chorobami układu krwionośnego oraz serca, a nawet chorobami nowotworowymi.

Zatem jakie składniki smogu są najbardziej szkodliwe dla naszego zdrowia?

Przede wszystkim są to pyły zawieszone, szczególnie te najdrobniejsze cząstki o średnicy poniżej 2,5 mikrometra, które mają możliwość przedostawania się wraz z wdychanym powietrzem do płuc, a następnie przenikania do naszego krwioobiegu. Jednak to nie sam pył jest największym zagrożeniem dla naszego zdrowia, ale substancje, które się na nim osadzają i w wraz z nim wnikają do naszego organizmu, przede wszystkim metale ciężkie i benzo(a)piren.

A co to jest benzo(a)piren, skąd się bierze i jaki ma wpływ na nasz organizm?

Benzo(a)piren to organiczny związek chemiczny z rodziny wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych zwanych WWA. Związki WWA wykazują działania kancerogenne i mutagenne. Występowanie wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w pyle zawieszonym jest ściśle powiązane ze spalaniem paliw stałych, odpadów czy resztek roślinnych w niskich temperaturach i przy zbyt niskim dostępie tlenu w palenisku. Benzo(a)piren wykazuje właściwości kancerogenne, a więc może przyczyniać się do powstawania chorób nowotworowych. Ze względu na swoje właściwości mutagenne benzo(a)piren może także przyczyniać się do powstawania wad genetycznych.

Jak w takim razie możemy chronić siebie i naszych bliskich?

W dniach, kiedy jakość powietrza jest zła, powinno się ograniczyć intensywny wysiłek fizyczny na zewnątrz. Osoby chore, starsze, kobiety w ciąży oraz małe dzieci, aby unikać negatywnych skutków związanych z zanieczyszczeniem powietrza, powinny unikać przebywania na zewnątrz. Aby chronić siebie i bliskich, powinno się także ograniczyć wietrzenie pomieszczeń i zapobiegać dalszemu zwiększaniu zanieczyszczenia np. nie palić w kominku czy piecyku ozdobnym, jeśli nie jest on jedynym źródłem ciepła.

Z drugiej strony ważne, szczególnie dla osób, które opalają swoje domy paliwami stałymi (węgiel/drewno), jest, aby paliwa spalane w piecach grzewczych były jak najwyższej jakości w ten sposób mieszkańcy chronią siebie i sąsiadów.

Czyli ważna jest nie tylko walka ze skutkami zanieczyszczonego powietrza, ale też zapobieganie. Jak więc możemy walczyć ze smogiem?

Każdy z nas może aktywnie przyczyniać się do poprawy jakości powietrza poprzez wybieranie sposobów ogrzewania gospodarstw domowych, które w jak najmniejszym stopniu szkodzą środowisku oraz korzystanie z ekologicznych środków transportu: rower, transport publiczny, spacer. Bardzo ważnym działaniem jest też zwiększanie świadomości ekologicznej u naszych bliskich.

A skąd możemy się dowiedzieć, jaki jest aktualny stan jakości powietrza i kiedy stężenia zanieczyszczeń zagrażają naszemu zdrowiu?

Informacje o aktualnym stanie jakości powietrza możemy znaleźć na portalu „Jakość Powietrza” i w aplikacji mobilnej „Jakość Powietrza w Polsce” Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska. Publikowane są tam jednogodzinne wyniki pomiarów pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5, ozonu, dwutlenku azotu, dwutlenku siarki, benzenu i tlenku węgla ze stacji monitoringu jakości powietrza w Polsce. W sytuacjach podwyższonych stężeń zanieczyszczeń, na podstawie tych pomiarów Główny Inspektorat Ochrony Środowiska wydaje i przekazuje do Wojewódzkich Centrów Zarządzania Kryzysowego informacje o ryzyku lub o wystąpieniu przekroczenia poziomu informowania, lub alarmowego substancji w powietrzu.  Informacje te są następnie rozpowszechniane poprzez służące temu narzędzia i systemy ostrzeżeń, a w przypadku ryzyka przekroczenia poziomu alarmowego dla pyłu zawieszonego PM10 powiadomienia do mieszkańców są przesyłane również poprzez smsy wysyłane przez Rządowe Centrum Bezpieczeństwa.

Ile takich stacji monitoringu jakości powietrza jest w Polsce i jakich jeszcze informacji o jakości powietrza nam dostarczają/czego jeszcze możemy się dzięki nim dowiedzieć?

W 2022 roku w Polsce funkcjonuje 285 stacji pomiarowych, w tym 209 stacji automatycznych lub automatyczno-manualnych, z których jednogodzinne wyniki udostępniane są na bieżąco na portalu „Jakość Powietrza” i w aplikacjach mobilnych GIOŚ. Pozostałe stacje to stacje manualne mierzące stężenia pyłu zawieszonego PM10 lub/i pyłu zawieszonego PM2,5. Przy czym część filtrów, na których gromadzony jest pył PM10, jest następnie  analizowana w Centralnym Laboratorium Badawczym GIOŚ pod katem zawartości benzo(a)pirenu oraz metali ciężkich.  Wyniki z pomiarów manualnych udostępniane są na portalu po około 1-1,5 miesiąca od poboru próby. Po zakończeniu każdego roku kalendarzowego, na podstawie zgromadzonych danych pomiarowych, Główny Inspektor Ochrony Środowiska dokonuje rocznej oceny jakości powietrza dla 12 substancji określonych rozporządzeniem, a wyniki tych ocen, w terminie do 30 kwietnia, przekazuje w postaci raportu właściwemu zarządowi województwa. Na ich podstawie Zarząd Województwa opracowuje i wdraża program ochrony powietrza w województwie dla stref, w których zanotowano przekroczenia norm jakości powietrza.

A jakie obowiązki nakłada wdrożenie takiego programu ochrony powietrza?

Program ochrony powietrza nakłada szereg obowiązków na organy administracji, podmioty korzystające ze środowiska oraz inne jednostki organizacyjne szczebla wojewódzkiego, powiatowego i gminnego, a także osoby fizyczne, których celem jest osiągnięcie i utrzymanie na danym obszarze norm jakości powietrza. Do takich działań zalicza się m.in. wymianę źródeł ogrzewania na nisko- lub bezemisyjne, promowanie odnawialnych źródeł energii, działania na rzecz niskoemisyjnego transportu, różnego rodzaju programy edukacyjne i informacyjne itd. Aby cele programów ochrony powietrza były osiągane niezbędne jest wykonywanie zadań, wynikających z harmonogramu ich realizacji. Wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska zgodnie z przepisami prawa kontrolują zarówno przygotowywanie tych programów jak i ich realizację.

Poruszyliśmy wiele istotnych wątków, jednak monitorowanie zanieczyszczenia powietrza jest tematem bardzo złożonym. Podsumujmy i wskażmy na koniec, gdzie można znaleźć więcej informacji w tym zakresie.

Kompleksowym źródłem danych pomiarowych i szczegółowych informacji na temat sposobu wykonywania jego pomiarów jest portal „Jakość Powietrza” Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska. Zachęcamy również do obejrzenia materiałów powstałych w ramach projektu „Droga do czystego środowiska”, w tym m.in. popularnonaukowego filmiku vlogerów pt. „Co jest w powietrzu, którym oddychamy”, dostępnego na platformie YouTube.